Ποιήματα για τη Θεσσαλονίκη: Μανόλης Αναγνωστάκης, Τόλης Νικηφόρου, Νίκος Καββαδίας, Ντίνος Χριστιανόπουλος, Κώστας Λαχάς

Ο «μεγάλος» ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, από τη Θεσσαλονίκη, ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, έχει γράψει κι ένα εκπληκτικό ποίημα, με τίτλο «Θεσσαλονίκη, Μέρες τοῦ 1969 μ.Χ.», το οποίο ανήκει στη Συλλογή «Ὁ στόχος» (1970).

Στὴν ὁδὸ Αἰγύπτου -πρώτη πάροδος δεξιά!
Τώρα ὑψώνεται τὸ μέγαρο τῆς Τράπεζας Συναλλαγῶν
Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως.
Καὶ τὰ παιδάκια δὲν μποροῦνε πιὰ νὰ παίξουνε ἀπὸ
τὰ τόσα τροχοφόρα ποὺ περνοῦνε.
Ἄλλωστε τὰ παιδιὰ μεγάλωσαν, ὁ καιρὸς ἐκεῖνος πέρασε ποὺ ξέρατε
Τώρα πιὰ δὲ γελοῦν, δὲν ψιθυρίζουν μυστικά, δὲν ἐμπιστεύονται,
Ὅσα ἐπιζήσαν, ἐννοεῖται, γιατὶ ᾔρθανε βαριὲς ἀρρώστιες ἀπὸ τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιῶτες,
Θυμοῦνται τὰ λόγια τοῦ πατέρα: ἐσὺ θὰ γνωρίσεις καλύτερες μέρες
Δὲν ἔχει σημασία τελικὰ ἂν δὲν τὶς γνώρισαν, λένε τὸ μάθημα
οἱ ἴδιοι στὰ παιδιά τους
Ἐλπίζοντας πάντοτε πὼς κάποτε θὰ σταματήσει ἡ ἁλυσίδα
Ἴσως στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν τους ἣ στὰ παιδιὰ τῶν παιδιῶν
τῶν παιδιῶν τους.
Πρὸς τὸ παρόν, στὸν παλιὸ δρόμο ποὺ λέγαμε, ὑψώνεται
ἡ Τράπεζα Συναλλαγῶν
- ἐγὼ συναλλάσσομαι, ἐσὺ συναλλάσσεσαι, αὐτὸς συναλλάσσεται-
Τουριστικὰ γραφεῖα καὶ πρακτορεῖα μεταναστεύσεως
-ἐμεῖς μεταναστεύουμε, ἐσεῖς μεταναστεύετε, αὐτοὶ μεταναστεύουν-
Ὅπου καὶ νὰ ταξιδέψω ἡ Ἑλλάδα μὲ πληγώνει, ἔλεγε κι ὁ Ποιητὴς
Ἡ Ἑλλάδα μὲ τὰ ὡραῖα νησιά, τὰ ὡραῖα γραφεῖα,
τὶς ὡραῖες ἐκκλησιὲς
Ἡ Ἑλλὰς τῶν Ἑλλήνων.

Τα Απολυμαντήρια της Καλαμαριάς

«Αυτή ήταν η πρώτη όψις της Καλαμαριάς» : καταυλισμοί, αντίσκηνα, απολυμαντήριο, κλίβανοι. Τα κορίτσια θυσιάζουν τις μακριές πλεξίδες τους και τα ρούχα ρίχνονται στην πυρά. O φόβος των ντόπιων για την εξάπλωση των επιδημιών απομονώνει τους πρόσφυγες μέσα στους καταυλισμούς• γύρω-γύρω τοποθετούνται συρματοπλέγματα. Η καραντίνα του Κατιρλί. Η Θεσσαλονίκη μακριά• ίσως πιο μακριά κι απ’ τον τόπο που εγκατέλειψαν…(http://www.greek-language.gr/)

Την περίοδο 1922-1924 κατέφθασαν στη Θεσσαλονίκη πάνω από 270.000 πρόσφυγες από τον Καύκασο και την νότια Ρωσία, ειδικά από το Καρς. Οι περισσότεροι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία μεταφέρθηκαν με τα πλοία, και για τη μεγάλη πλειοψηφία αυτών, ο πρώτος τόπος αποβίβασης ήταν η Θεσσαλονίκη. Τις πρώτες μέρες, οι πρόσφυγες αποβιβάζονταν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και αναζητούσαν κατάλυμα στο κέντρο της πόλης, σε σπίτια, ξενοδοχεία, πλατείες, δρόμους, αγορές, εκκλησίες και άλλους δημόσιους χώρους. Σύντομα, στο λιμάνι και στο κέντρο έγινε το αδιαχώρητο, γεγονός που έκανε τις αρχές να επιλέξουν ως τόπο αποβίβασης την Καλαμαριά, όπου υπήρχε άφθονος ελεύθερος χώρος, στοιχειώδεις στεγαστικές υποδομές και επίσης στοιχειώδης υποδομή για την απολύμανση και απομόνωση των προσφύγων και την παρεμπόδιση της μετάδοσης ασθενειών στην πόλη. Το Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο ή Απολυμαντήριο, ήταν ο πρώτος χώρος υποδοχής, μόλις κατέβαιναν οι πρόσφυγες από το καράβι. Το γεγονός πως εκείνη την εποχή ο τύφος βρισκόταν σε έξαρση, αποτέλεσε κίνητρο για τη μάζωξη όλων αυτών των κατοίκων στην περιοχή της Καλαμαριάς., όπου υπήρχε άφθονος ελεύθερος χώρος, στοιχειώδεις στεγαστικές υποδομές και επίσης στοιχειώδης υποδομή για την απολύμανση και απομόνωση των προσφύγων και την παρεμπόδιση της μετάδοσης ασθενειών στην πόλη. Το Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο ή Απολυμαντήριο, ήταν ο πρώτος χώρος υποδοχής, μόλις κατέβαιναν οι πρόσφυγες από το καράβι. Το γεγονός πως εκείνη την εποχή ο τύφος βρισκόταν σε έξαρση, αποτέλεσε κίνητρο για τη μάζωξη όλων αυτών των κατοίκων στην περιοχή της Καλαμαριάς. Εκεί «καθάριζαν» τον κόσμο από τις αρρώστιες ώστε να μην μεταδοθούν και στους υπόλοιπους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα έλουζαν με μία πλάκα πράσινου σαπουνιού τα κεφάλια και το σώμα των προσφύγων και έπειτα τους κούρευαν ώστε να απαλλαχθούν από τις ψείρες. Έπειτα αφού απολύμαιναν τα ρούχα τους , τους τα επέστρεφαν, τις περισσότερες φορές είτε μισά είτε κουβάρια.

Μια οικογενειακή ιστορία: Το τρίτο κορίτσι

Η οικογένεια της γιαγιάς μου ζούσε στην Κωνσταντινούπολη. Ο παππούς της ήταν έμπορος, είχε μια πολύ καλή οικονομική κατάσταση. Είχε ένα γιο, τον πατέρα της και μια κόρη. Ο πατέρας της σπούδαζε στην Εμπορική Σχολή της Κωνσταντινούπολης και επιπλέον έκανε μαθήματα ξένων γλωσσών στο σπίτι. Μιλούσε εκτός από ελληνικά και τούρκικα, αγγλικά, ιταλικά και ρουμάνικα. Ο παππούς μαζί με τη μητέρα του και την αδελφή του, έφυγε από την Πόλη κυνηγημένος από τους Tούρκους μετά το θάνατο του πατέρα του από τους Tούρκους.

Ήρθαν στην Χίο όταν ήταν 17 χρονών.

Λίγα χρόνια μετά κατατάχθηκε στο στρατό και πολέμησε στη Μικρά Ασία από όπου επέστρεψε παντρεύτηκε στη Χίο με την κόρη ενός δασκάλου, η οικογένεια του οποίου είχε έλθει λίγα χρόνια πριν επίσης από την Κωνσταντινούπολη.

«Με τα σημάδια της επάνω μου»: Ο Λευκός Πύργος

Στη σελίδα 191 του βιβλίου "Το δικό μας αίμα" και στο πεζογράφημα «Με τα σημάδια της πάνω μου» ο Γιώργος Ιωάννου, αναφέρεται στο Λευκό Πύργο.  Ο Λευκός Πύργος είναι οχυρωματικό έργο οθωμανικής κατασκευής του 15ου αιώνα (χτίστηκε πιθανόν μεταξύ 1450-1470). Σήμερα θεωρείται χαρακτηριστικό μνημείο της Θεσσαλονίκης και είναι ότι είχε σωθεί από την κατεδαφισμένη οθωμανική οχύρωση της πόλης. Η σημερινή μορφή του Πύργου αντικατέστησε Βυζαντινή οχύρωση του 12ου αιώνα για να χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια ως κατάλυμα φρουράς Γενιτσάρων και ως φυλακή θανατοποινιτών. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο και είναι από τα πιο γνωστά κτίσματα-σύμβολα πόλεων στην Ελλάδα.

Έχει 6 ορόφους, 34 μέτρα ύψος και 70 μέτρα περίμετρο.

Στην αρχή ονομαζόταν Πύργος του Λέοντος, όπως αναφέρει τούρκικη επιγραφή του 1535-1536 που υπήρχε στην είσοδο του εξωτερικού περιβόλου (τώρα κατεδαφισμένο) και η οποία μάλλον αναφερόταν στη χρονολογία κατασκευής του περιβόλου. Από τον 17ο αιώνα και μετά ονομαζόταν ανεπίσημα φρούριο της Καλαμαριάς και Πύργος των Γενιτσάρων.

Βασικά ερωτήματα: Τί ήταν τα απολυμαντήρια της Καλαμαριάς; ΙI

Οι προσφυγικοί καταυλισμοί
στην περιοχή Καλαμαριάς
Πηγή: epalkalam.blogspot.com

Την περίοδο 1922-1924 φθάνουν στη Θεσσαλονίκη πάνω από 270.000 πρόσφυγες. Η Ελλάδα τότε βρισκόταν σε μεγάλο οικονομικό αδιέξοδο, κάνοντας αγωνιώδεις προσπάθειες να συμμαζέψει και να αποκαταστήσει, στη νέα άγνωστη πατρίδα, τις εκατοντάδες προσφυγικές οικογένειες. Οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν μέσα σε σκηνές. Οι μεγάλες κατασκηνώσεις που δημιουργήθηκαν έγιναν σύντομα συνοικισμοί και σιγά-σιγά οι σκηνές αντικαταστάθηκαν από παράγκες και αργότερα άρχισαν να χτίζουν τα γνωστά πλινθόκτιστα σπίτια(Αμπελόκηπους, Αρετσού , Τούμπα, Νεάπολη, Νέο Κορδελιό, Ωραιόκαστρο, Καλαμαριά, Πανόραμα, Θέρμη, Περαία, Αγία Τριάδα, Νέους Επιβάτες, Νέα Μηχανιώνα, Νέα Καλλικράτεια, Χαριλάου, Νέα Μάλγαρα, Αγιο Αθανάσιο, Βαθύλακκο, Κάτω Σχολάρι και Πολίχνη).Το κέντρο της προσφυγιάς αποτέλεσε η παραλία της Αρετσούς και γενικότερα η Καλαμαριά, το τρομερό προσφυγοθάνειο, όπου θάνατος και τύφος έστησαν το δίδυμο εργαστήρι τους και θέριζαν ψυχές.

Βασικά ερωτήματα της έρευνας: Πώς ζούσαν οι πρόσφυγες στην πατρίδα τους; Πώς επιβίωσαν, τι επαγγέλματα έκαναν;

Προσφυγική παράγκα στον οικισμό της Καλαμαριάς (αρχείο Θ. Τσινόπουλου)

 Πώς ζούσαν οι πρόσφυγες στην πατρίδα τους;

Εφημερίδες: Αρμονία, Ιωνία, Πρόοδος, Νέα Σμύρνη, Αμάλθεια κ.α.

Μαγαζιά:Δύο μεγάλα καταστήματα του Ξενόπουλου & το Μπον-Μαρσέ, ο φούρνος Το Κρομμυδόκαστρο

Εκκλησίες:Μητρόπολη Αγίας Φωτεινής (με το μεγαλοπρεπές καμπαναριό, ύψους 35μ.), ο Άγ. Γιώργης, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγ. Χαράλαμπος του Ελληνικού Νοσοκομείου, η Κοίμηση της Θεοτόκου, ο ναός του Άγ. Ιωάννου του Θεολόγου κ.α.

Σχολεία: Η Ευαγγελική Σχολή των αγοριών, τα 2 παρθεναγωγεία Κεντρικό & Ομήρειο, η Σχολή Αρώνη κ.α.

Ψυχαγωγία: Μεγάλο Θέατρο Σμύρνης, το θέατρο Κραίμερ, ο κινηματογράφος Παττέ, ο καφενές η Κιβωτός κ.α.

Πηγή: Αξέχαστες…Ιωνικές Σελίδες, Άννα Βούρβουλη-Νερούτσου

 Πώς εγκαταστάθηκαν;

 "Aπό το 1914 έως το 1924, κι ακόμα πιο πέρα, πήραν να καταφθάνουν μεμονωμένοι ή σε μικρές ομάδες στην αρχή, κοπαδιαστά και άτακτα αργότερα, με αραμπάδες, ζώα, βάρκες, καΐκια, βαπόρια, ακόμη και με τα πόδια, σε χάλι κακό, βρωμισμένοι μα αποκαθαρμένοι, λουσμένοι μες στο αίμα τους, από τις ελληνικές πατρίδες της Ανατολής, την Ελλάδα μάλλον της Ανατολής, χιλιάδες των χιλιάδων κυνηγημένοι, ληστεμένοι, βιασμένοι, απορφανισμένοι άνθρωποι μας, αναζητώντας μια νέα γωνιά μες την ελεύθερη πατρίδα."

"H Παρέλαση των προσφύγων" (Αποσπάσματα) 

 Από τη συλλογή  "Το δικό μας αίμα"

Βασικά ερωτήματα: Γιατί έφυγαν οι πρόσφυγες από τις εστίες τους; Γιατί ξεριζώθηκαν;

Με τον όρο Μικρασιατική καταστροφή περιγράφεται περισσότερο η τελευταία φάση της Μικρασιατικής εκστρατείας, δηλαδή το τέλος του "ελληνοτουρκικού πολέμου του 1918-22", η φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, στη Σμύρνη, κατά τη Συνθήκη των Σεβρών, (αμέσως μετά την ανακωχή του Μούδρου), όπως και η σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου. Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας. Υπογράφηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στην Συνθήκη των Σεβρών συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ (που δεν συμμετείχε στην προηγούμενη συνθήκη). Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων) τις πολεμικές επανορθώσεις. Η αποπληρωμή έγινε με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέρα από τα όρια της συμφωνίας. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς. Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία.

Ν. Γ. Πεντζίκης: "Μητέρα Θεσσαλονίκη"

Απόσπασμα

Κώστας Λαχάς

ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΧΑΣ (1936 - 8.12.1914)

Πληκτρολογείς στο κινητό τη μοναξιά σου

 Πληκτρολογείς στο κινητό τη μοναξιά σου
εξαποστέλλοντας μηνύματα με ες-εμ-ες
και η αριστερά σου αγνοεί τη δεξιά σου,
πας κι έρχεσαι σαν της γιαγιάς το εκκρεμές.
Αισθήματα εκπέμπεις ηλεκτρονικά
στους δορυφορικούς σου αποδέκτες,
στέλνεις ψηφιακά φιλιά ηδονικά
στήνεις παιχνίδια δίχως παίκτες.
Σαν κωμειδύλλιο
η ζωή μας κοροϊδεύει
κι’ από την «Γκόλφω» ως το πουθενά
πάλι τα χρόνια μας κάτι μπερδεύει
στη Θεσπρωτία, στο Κιλκίς, στα Δολιανά.
Τη μοναξιά πληκτρολογείς στο κινητό σου
παγιδευμένη στα Ιντερνέτ του υπερπέραν
και ξεγελάς κάθε φορά τον εαυτό σου
σαν την ωραία που μας ήρθε απ’ το Πέραν.

                           

H κριτική για τον Γιώργο Ιωάννου

 Θετικές και αρνητικές κριτικές για το έργο του Γιώργου Ιωάννου

«Το γιατί ο Ιωάννου είναι ένας από τους κορυφαίους πεζογράφους μας το έχει εξηγήσει με πειστικότητα η κριτική. Συνοψίζοντας την αξιολόγησή της θα λέγαμε ότι το έργο του, εκτός από την ενάργεια με την οποία απεικονίζει την ανθρώπινη μοίρα, αποτελεί και κομβικό σταθμό για την πεζογραφία μας. Κι αυτό γιατί η γραφή του, με την ιδιότυπη και καίρια διατύπωσή της, αποτέλεσε έναν βαθύ της εκσυγχρονισμό· ένα συμβάδισμά της, θα προσθέταμε, με τις πλέον ουσιώδεις σύγχρονές της εκφράσεις του δυτικού πεζογραφικού λόγου, το οποίο συνέβαλε αποφασιστικά στην ανανέωση της πεζογραφίας μας. Το ιδιαίτερο στην περίπτωση του Ιωάννου είναι ότι αυτός ο εκσυγχρονισμός υπήρξε ενδογενής· ότι ο Ιωάννου τον κατόρθωσε όχι συνομιλώντας με τις σύγχρονές του δυτικές αναζητήσεις, όπως σχεδόν πάντοτε συμβαίνει στη λογοτεχνία μας, αλλά με τη σύνθεση και τη συγχώνευση σε ένα δραστικό κράμα των πλέον ζωτικών στοιχείων της νεοελληνικής πεζογραφικής διαχρονίας» 

Νάσος Βαγενάς, Μετά είκοσι έτη, Βήμα, 18-9-2005

«Τελειώνοντας εδώ με τα κατ’ εξοχήν αισθητικά συστατικά του έργου που με απασχόλησε, θα ήθελα να επαναλάβω κάτι που είπα στην αρχή: πώς αυτό το έργο αποτελεί το νεότερο κρίκο στην πιο εκλεκτή παράδοση της νεοελληνικής αφήγησης. Έτσι που συγγραφέας του, εξαιτίας της ποιοτικής στάθμης της δουλειάς του, να παίρνει θέση δίπλα στα λαμπρότερα ονόματα που έχει παρουσιάσει η πεζογραφίας μας»

Γιώργος Αράγης, Η μεταπολεμική μας πεζογραφία, Τόμος Γ, σελ. 162

24 ποιήματα του Γιώργου Ιωάννου

   ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΜΟΝΑΞΙΑΣ

Έσφιξα τα μάτια να μη βλέπω πια
– να μη με βλέπουν, αυτοί που τριγυρνούνε
με μια σφραγίδα μοναξιάς στο μέτωπο.

Μα ζωγραφίστηκες εσύ στα βλέφαρά μου
με το χαμόγελο της τελευταίας συγκατάβασης.

Κακά τα ψέματα, δεν επαρκεί η μνήμη.

Από τη συλλογή Τα Χίλια Δέντρα (1963)

ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

Τον είδα καθώς πήγαινα σχολείο,
ξεματωμένος πια, φλουρί, είχε τελειώσει.
Τριγύρω του γονατιστοί Εβραίοι με το άστρο.

Αργά όταν τον χτύπησαν, είχα ξυπνήσει,
η μάνα μου με χάιδεψε, ήρθε κοντά μου.
Λαχτάριζα σαν το πουλί μέσα στη χούφτα.

Ο διπλανός μου στο θρανίο σπαρταρούσε,
τη νύχτα δεν κοιμήθηκε η γειτονιά τους.
Άλλοι πιο κει χλωμοί έφτυναν αίμα.

Στο μεταξύ μαθαίναμε το ρήμα της ημέρας
amo, amas, amat...